Het hardnekkige verleden

Peter de Kan, projektant graficzny i fotograf z Groningen urodził się w dwanaście lat po zakończeniu drugiej wojny światowej. Ale i on ma swoje miejsce wśród nieskończonej liczby intelektualistów i artystów pragnących rozliczyć się z przeszłością, która.... nie odchodzi.

Powodowany przymusem wewętrznym, którego źródeł należałoby szukać w głębszych warstwach osobowości, Peter de Kan poszukuje śladów drugiej wojny światowej w ich postaci materialnej. Takie ślady wojny w Holandii zostały niemal zupełnie zatarte; odkrywa je w Polsce, w dwóch przede wszystkim miejscach w Oświęcimiu i Łodzi. Nie ujawnia kierujących nim motywów stwierdzając jedynie: Nie jestem w stanie wypowiadać się na temat holocaustu, nie sądzę też, aby było to celowe. Próbuje natomiast wykazać, że sprawa wojny jest nadal otwarta i że ktoś, urodzony tak jak ja w roku 1957, może ją uważać za osobiście ważną.

Het hardnekkige verleden

Peter de Kan, grafisch ontwerper en fotograaf in Groningen is twaalf jaar na het einde van de tweede wereldoorlog geboren. Maar ook hij heeft z'n plek gevonden tussen de eindeloze rij van intellectuelen en kunstenaars die wensen af te rekenen met het verleden, dat.... maar niet voorbij gaat.

Gedreven door een innerlijke drang, waarvan de bron diep in zijn persoonlijkheid terug te vinden zou moeten zijn, zoekt Peter de Kan naar sporen van de tweede wereldoorlog in tastbare gedaantes. Zulke sporen van de oorlog zijn in Nederland zo goed als verdwenen; in Polen daarentegen ontdekt hij ze, vooral in de plaatsen Oświęcim en Łódź. Zonder z'n motieven bloot te geven stelt hij slechts: Ik ben niet in staat me uit te laten over de holocaust, ik denk niet dat dat relevant zou zijn. Ik wil nu juist aan tonen dat de oorlog geen afgesloten zaak is en dat het voor iemand zoals ik geboren in 1957 een belangrijke personlijke aangeldenheid kan zijn.

Pierwsza podróż do Polski odbył się w 1991, po niej.... nastąpiła niezliczona ilość kolejnych podróży. Impulsem do pierwszego wyjazdu było obejrzenie filmu Shoah, ale Polską interesował się już wcześniej. Był bowiem ciekaw zaplecza kulturowego kraju, z którego pochodzi Cyprian Kościelniak, najważniejszy, wspaniały - jak podkreśla Peter de Kan - nauczyciel zawodu projektanta na Akademii sztuk Pięknych Minerva. Pod kierunkiem Cypriana Kościelniaka przygotował pracę dyplomową - ręcznie drukowaną książkę - obiekt, będącą zapisem podróży do Polski. W 1993 roku za dyplom ten uzyskał cenioną w środowisku zawodowym nagrodę Javaanse Jongens Grafiekprijs

Zijn eerste bezoek aan Polen legde hij in 1991 af, en daarna... volgden nog een ontelbare reeks nieuwe bezoeken. De eerste keer werd hij er toe gebracht na het zien van de film Shoah, maar hij interesseerde zich al eerder voor Polen. Hij was immers nieuwsgierig geworden naar het culturele erfgoed van het land waar Cyprian Kościelniak vandaan kwam, de belangrijkste, de fantastische leraar - zo onderstreept Peter de Kan - vormgeving aan de Kunstacademie Minerva. Onder supervisie van Cyprian Kościelniak kwam zijn diploma werkstuk tot stand - een met de hand gedrukt boek - een object dat de neerslag vormde van de reis naar Polen. In 1993 kreeg hij voor dat werkstuk de in zijn vak zeer gewaardeerde Javaanse Jongens Grafiekprijs

Peter de Kan starannie dokumentuje każdy wyjazd do Polski. Fotografuje ten kraj i go opisuje. Odgrodzony od możliwości rozmowy z jego mieszkańcami barierą języka, intensywnie przygląda się, słucha,przymując jako zasadę: niczego nie zakładam z góry, nie szukam wątków ani tematów. Fotografią, tekstem zanotowuję to, co mnie w danym momencie interesuje. Można jednak wytyczyć dwie wyraźne linie jego zainteresowań.

Z materiałów zebranych w Polsce korzysta jako projektant, fotograf i pedagog na Akademii. W jego zbiorach polskich zdjęć wyodrębnia się zatem wątek: wizualna informacja w miejscach publicznego użyktu, na bazarach, dworcach, w kawiarniach, sklepach, kioskach... Jest zafascynowany różnorodnością i swobodą rozwiązań plastycznych, ich regionalnym różnicowaniem. Fakt, że ten sam znak drogowy zaprojektowany został według innego szablonu w Lublinie, a innego w Poznaniu fascynuje go... jako przybysza z kraju ujednoliconej informacji wizualnej, i już przesyconego wyrafinowanymi projektami komputerowymi.

Peter de Kan maakt van elke reis naar Polen een uitgebreid verslag. In zijn mogelijkheden om met de bewoners te communiceren beperkt door de taalbarriŠre, kijkt hij des te beter om zich heen, luistert goed, onder het motto: je niet ergens van te voren op vast leggen, geen rode draad of thema's zoeken. Met foto's en tekst leg ik vast wat me op een gegeven moment interesseert. Van het in Polen verzamelde materiaal maakt hij gebruik bij zijn werk als ontweprer, fotograaf en leraar aan de Academie. In de collectie Poolse foto's laat zich toch een grote lijn vast stellen: visuele informatie in openbare gelegenheden, op markten, stations, in café's, winkels, kiosken.... Hij is gefascineerd door de verscheidenheid en de ongebondenheid van de beeldende uitwerkingen, de verschillen per streek. Het feit dat een verkeersbord in Lublin volgens een ander schema is gemaakt dan in Poznań boeiit hem... als bezoeker uit een land met eenheidsworsten in de visuele informatie en overvoerd met uitgekiende computerontwerpen.

Jedno z ulubionych jego polskich zdjęć przedstawia ogromny szyld ze słowem FRYTKI z wzorem szachownicy na obrzeżach, rozciągający się przez cały dach kiosku.

Jeśli chodzi o poszukiwania wojenne, mające oczywiście większy ciężar gatunkowy, należy wymienić przede wszystkim serię czarno-białych zdjęć zatytułowaną Ręka, której brakuje - The missing hand, wykonaną na terenie byłego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

Peter de Kan wyszukiwał drobne przedmioty, które niegdyś należały do więźni ów i - umieszczone na własnej rozpostartej dłoni - fotografował. Nadal można rozpoznać ich funkcje: to maszynka do golenia, naszyjnik, naparstek, cyrkiel... Dominująca w kadrze, sfotografowana pionowa otwarta ręka / znak, którym posługuje się wiele kultur /, pełni tu podwójną rolę. Jest symboliczną ręką kogoś, kto w swym życiu przeszedł przez obóz oświęcimski, jako jeden z dwóch i pół miliona... i jest ręka własna Petera de Kan, Holendra, obecnego w tym samym miejscu o kilka dziesięcioleci później.

Eén van zijn geliefde Poolse foto's stelt een reusachtig uithangbord voor met het woord FRITES op een schaakbord dat zich uitstrekt over het hele dak van de kraam.

Wat de oorlog aangaat, wat natuurlijk de hoofdmoot van zijn werk uitmaakt, dient vooral vermeld te worden de serie zwart-wit foto's getiteld De ontbrekende hand - The missing hand, gemaakt op het terrein van het vroegere concentratiekamp Auschwitz.

Peter de Kan zocht kleine voorwerpen die ooit toebehoorden aan gevangenen en die hij geplaatst op zijn eigen uitgestrekte hand fotografeerde. Hun functie laat zichnog steeds vast stellen: een scheerapparaat, een halssnoer, vingerhoed, een passer.... De duidelijk eruitspringende, omkaderde, verticale open hand / een symbool dat in veel culturen wordt gehanteerd / heeft hier een dubbele functie. Het is de symbolische hand van iemand die Auschwitz heeft overleefd, als één van de twee en half miljoen.... en het is de eigen hand van Peter de Kan, de Nederlander, samen op één plek enkele decennnia later.

W Łodzi Peter de Kan poszukuje śladów łódzkiego getta, posługując się dziennikami jego mieszkańców. Oto przykład - gdy w jednym z tekstów natrafił na informację, że ktoś pracujący na terenie getta w sortowni odzieży znalazł ubranie wykonane przez ojca, którego kilka dni wceśniej deportowano do obozu pracy, poszukuje owej sortowni. Nie ma jej już, jest jednak miejsce po niej, które Peter de Kan fotografuje. Jest przeświadczony, że zachowało ono coś, co stanowi łącznik pomiędzy czasem dzisiejszym, a czasem getta i że technika fotografii może to coś utrwalić.

In Łódź zoekt Peter de Kan de overblijfselen van het getto van Łódź, gebruik makend van dagboeken van zijn bewoners. Om een voorbeeld te geven - als hij in één van de teksten stuit op de informatie dat iemand die op het getto-terrein werkte in een sorteerafdeling voor kleding kleren vond die gemaakt waren door diens vader die net enkele dagen eerder was gedeporteerd naar het werkkamp, dan gaat hij op zoek naar die sorteerafdeling. Die afdeling is er niet meer, maar de plek zelf is er nog wel en Peter de Kan maakt daar foto's. Hij is zich bewust dat op die plek iets bewaard is gebleven dat een verbinding vormt tussen de tijd van nu en de tijd van het getto en dat de fotografische techniek in staat is om dat iets vast te leggen.

Przekonanie, że otoczenie człowieka nasycone jest przez jego czas historyczny zrealizował także w polskim temacie współczesnym, wystawą pod polskojęzycznym tytułem Linie tramwajowe, na festiwalu fotograficznym Noorderlicht '97 w Groningen. Na zakończenie trzeba powiedzieć jednak wyraźnie, że siedmioletnie już zaangażowanie z jakim Peter de Kan opisuje - tekstem i obrazem - Polskę, nie jest rezultatem prostego zafascynowania tym krajem. W wywiadzie dla czasopisma Hollands Licht / nr. 3/1996 / powiedział: Nie potrafiłbym odpowiedzieć, czy wraz z kolejnymi pobytami w Polsce moja znajomość tego kraju wzrasta. Ale pewien jestem, że dzięki nim coraz lepiej znam i rozumiem swój własny kraj. Polska to lustro, wktórym oglądam Holandię.

De overtuiging dat een mens zijn omgeving doordrenkt is van de tjd waarin hij leeft komt ook in de eigentijdse Poolse thema's tot uitdrukking bij het exposé onder de Poolse titel Linie tramwajowe, op het fotofestival Noorderlicht '97 in Groningen. Ten slotte moet nog eens duidelijk gezegd worden dat het feit dat Peter de Kan al 7 jaar zeer geëngageerd Polen beschrijft - met tekst en beeld - niet afgedaan kan worden met een simpele constatering dat hij gefascineerd is door het land. In een interview voor het tijdschrift Hollands Licht / nr. 3/1996 / zei hij: Ik zou niet kunnen zeggen of met elk volgende bezoek aan Polen mijn bekendheid met het land toegenomen is. Maar ik ben er wel zeker van dat ik daardoor beter mijn eigen land ben gaan kennen en begrijpen. Polen is een spiegel waarin ik Nederland bekijk.

Najważniejszy problem, który odbija polskie lustro jest krańcowo różny stosunek do materialnego dorobku przeszłości, widowczny zdaniem Petera de Kan np. w ustosunkowaniu się do starej zabudowy. Jeśli w Polsce dąży się do zachowania substancji starych budynków ze względu na ich rolę historycznego świadectwa, w Holandii dąży się do ich usuwania, by zyskać teren pod nowe, nowatorskie i do współczesnych standardów dostosowane obiekty.

Peter de Kan znajduje zatem w Polsce jakby moralne wsparcie dla nurtujących go problemów własnego przede wszystkim kraju oraz problemu katarstrofy, jaką w dziejach cywilizacji było powstanie ruchu narodowosocialistycznego, z jego konsekwencjami i wojną totalną i systemem masowej zagłady.

Het voornaamste probleem dat de Poolse spiegel laat zien is de schrijnend andere benadering van de materiele erfenis van het verleden, wat volgens Peter de Kan tot uitdrukking komt in b.v. hoe met oude gebouwen wordt omgegaan. Waar in Polen gestreefd wordt naar een behoud van de essentie van oude gebouwen omdat ze getuigenis afleggen van hun historische rol, wordt er in Nederland juist naar toe gewerkt om ze plaats te laten maken voor nieuwe, baanbrekende en aan de hedendaagse standaards aangepaste objecten.

Peter de Kan vindt in Polen als het ware de morele steun voor de knagende problemen van met name zijn eigen land en voor het probleem van de ramp, die in de geschiedenis van de beschaving het ontstaan van de nationaal-socialistische beweging was, met al zijn gevolgen van de totale oorlog en de systematische massavernietiging.